De mainstream media maken spectaculaire koppen over de crisis in Haïti, maar geven vrijwel geen context of achtergrond. Hier volgt een analyse van het Haïtiaanse inferno, buiten de spectaculaire koppen
in buitenlandse kranten.
Julien Déroy, een van de verantwoordelijken van het project ETAGE/AGRIBEL dat we
ondersteunen, beschrijft de onstabiele situatie.
De duidelijk zichtbare wonde
Het is onmogelijk om woorden te vinden om de afdaling naar de hel van de Republiek Haïti uit te leggen. De Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties, Volker Türk, heeft de situatie in Port-au-Prince zojuist beschreven als catastrofaal. De cijfers zijn huiveringwekkend. Volgens de VN zijn alleen al in de eerste drie maanden van 2024, tot 22 maart, 1.554 mensen gedood en 826 gewond geraakt. In 2023 waren er ongeveer 13 doden per dag en 300.000 ontheemden. We hebben het hier over gezinnen die, kinderen op de arm, zakken met slecht verpakte kleren op de rug, een oude opvouwbare matras onder de arm, een beetje eten en belangrijke documenten in een kleine tas gepropt, hun huizen en buurten ontvluchten om zich overal te vestigen zolang hun leven niet in gevaar is. Deze mensen komen samen en kamperen op openbare pleinen, in openbare gebouwen waaronder scholen en bepaalde ministeries, op straathoeken in de hoofdstad, enz. zonder de minste sanitaire voorziening. Regen noch zonneschijn komt hen goed uit. Maar beter dat dan achtervolgd te worden door de bendes. Sinds het begin van het jaar zijn de statistieken enorm gestegen omdat het onmogelijk is om de nieuwe gezinnen te tellen die op de vlucht zijn, en de ontheemden uit 2023 die steeds opnieuw moeten vluchten. Het heeft geen zin om cijfers te geven, want tegen de tijd dat je dit leest, kan het aantal minstens verdubbeld zijn.
Sinds 29 februari 2024 worden de inwoners van de agglomeratie Port-au-Prince ingesloten door bendes. Het stadscentrum, de thuisbasis van de belangrijkste instellingen van het land en een symbool van de natie, staat in brand. Ziekenhuizen, scholen en universiteiten, apotheken, bibliotheken, politiebureaus, ministeries, winkels en kleine bazaars, ateliers van kunstenaars en ambachtslieden zijn allemaal geplunderd en tot de grond toe afgebrand. De bendes van de hoofdstad "verenigen" zich om te regeren door middel van een coalitie die ze "samenleven" noemen, terwijl de politici en leden van wat er over is van de afgetreden regering worstelen, elkaar ontwijken, verstoppertje spelen, afbrokkelen en "verhuizen" onder de bedreigingen van de bendes die hen proberen te vermoorden. Het lijkt wel iets uit een horrorfilm. Maar nee, dit is pure realiteit.
De Cul-de-Sac vlakte, het belangrijkste waterreservoir voor de hele metropoolregio, is een oorlogsgebied. Zes politieagenten die weerstand probeerden te bieden aan de bendes werden daar wreed vermoord aan het begin van de chaos die geen naam heeft. Het water dat voornamelijk per tankwagen werd gedistribueerd vanuit deze grote aquifer kan de 3 miljoen mensen die vastzitten in een hoofdstad waar alle toegang (land, zee, lucht) al meer dan een maand is afgesloten, niet meer bedienen. De weinige ziekenhuizen die niet zijn geplunderd, beschikken niet over de minste apparatuur en de middelen om de gewonden, zieken of zwangere vrouwen te helpen.
De stad Port-au-Prince, gesticht in 1749, is het middelpunt van het Haïtiaanse denken, de cultuur, de kunst en het economische centrum van het land, met zijn universiteiten, bibliotheken, kunstcentra, belangrijkste zeehaven, winkels, scholen en andere plaatsen om te leren, her en der verspreid maar niet ver van elkaar. Het is ook het hart van Haïti's openbaar bestuur. Ministeries, rechtbanken, het presidentieel paleis, enz. bevinden zich allemaal in de stad. In slechts vier weken tijd zijn er alleen nog muren over die bezaaid zijn met projectielen, as en puinhopen die lijken op de verwoestingen van een dodelijke aardbeving. De dossiers van studenten, oud-studenten en professoren liggen overal verspreid. Boeken, computers, laboratoriumapparatuur, medicijnen en zelfs levenloze lichamen… liggen verspreid over de straten.
Geconfronteerd met deze wanhoop vluchten bevoorrechte mensen, de meesten van hen van buitenlandse nationaliteit, die het geluk hebben leiders te hebben die om hen geven, in dure helikopters, ver weg van de angst die zowel door Haïtiaanse politici als door de internationale gemeenschap die in Haïti aanwezig is, wordt veroorzaakt.
Volgens het Office de la Protection du Citoyen in Haïti zijn meer dan 4.750 gevangenen op vrije voeten na het gewelddadige optreden van bendes in de twee grootste gevangenissen van het land. Zeer gevaarlijke bandieten en criminelen lopen vrij rond en versterken de bendes in hun streven. Op de lijst staat Clifford Brandt, een rijke Haïtiaanse zakenman die in 2012 werd gearresteerd voor het ontvoeren van de zoon van een andere Haïtiaanse zakenman, Dimitri Hérard en Laguel Civil van het hoge politiecommando die verdacht wordt van betrokkenheid bij de moord op president Jovenel Moïse in juli 2021, en bendeleiders zoals Bout Janjan, Ézéchiel en Jouma, om er maar een paar te noemen. Veel andere gevangenen hebben, om de dood te vermijden, de 'veiligheidsgang' gevolgd die door de bendes is gecreëerd. Maar alleen deze corridor leidt naar een heel specifieke plek: Village de Dieu, de sloppenwijk en het hoofdkwartier van de zeer machtige bendeleider Izo (wiens echte naam Johnson André is), die het onderwerp is van een opsporingsbericht van de Haïtiaanse politie en op de lijst staat van mensen die onder sancties vallen van de Verenigde Staten en de VN-Veiligheidsraad!
De wortels van de chaos - Het onzichtbare deel
De Haïtiaanse chaos wordt in de eerste plaats veroorzaakt door een coalitie van drie actoren. De Haïtiaanse politieke leiders [actor 1], ruimschoots en zichtbaar gesteund door buitenlandse diplomaten en grote internationale organisaties, gedomineerd door de Amerikanen [actor 2], bereiden dit grote optreden al meer dan een eeuw voor. De 3e speler, niet minder belangrijk, is de financiële en industriële elite die behoort tot de kleine familieclan van de bourgeoisie. De eerste en derde speler hebben altijd de armen en behoeftigen in de sloppenwijken van Port-au-Prince gebruikt om hun eigen belangen te dienen. De gewapende bendes, die nu de 4e speler zijn geworden, bezetten de hele hoofdstad. In het verleden werden ze geleid door een minister, een president, een senator, een rijke zakenman en vele anderen die probeerden de macht te behouden, lucratieve economische sectoren te controleren of concurrentie te verhinderen door roofzuchtig gedrag. Ook de rechterlijke macht werd omgevormd tot een waar vod, gemanipuleerd en voor eigen doel gebruikt door en voor dit duo [actoren 1 en 3]. Monopolie, zowel op het gebied van macht als op de markt, is de conditio sine qua non van dit systeem dat sinds de slavernij in het leven is geroepen en door deze spelers in stand wordt gehouden. Een klein trio heeft het kwaad van Haïti bekokstoofd en dit is het gerecht dat wordt opgediend aan de hele natie, die er de rekening voor betaalt.
Wat we volgen in de media is minder belangrijk dan de inspanning en moed die nodig zijn om niet alleen de factoren te begrijpen, maar ook om de namen te noemen van degenen die verantwoordelijk zijn voor de onrust in Haïti. Het is onverantwoordelijk om niet te zeggen hoe slecht het er in Haïti uit ziet. Een terugblik op de afgelopen 20 jaar brengt ons bij een land in chaos, precies op 29 februari 2004. Haïti, voor een tweede termijn geleid door de voormalige katholieke priester Jean Bertrand Aristide, stond aan de rand van de afgrond. Verkozen zonder enige echte oppositie, die de verkiezingen boycotte, veroverde zijn partij 26 van de 27 senatorposten. Gedreven door van uitbundig nationalisme, hield Aristide een virulente toespraak bij de Verenigde Naties, voor een staande ovatie van de Latijns-Amerikaanse, Aziatische en Afrikaanse afgevaardigden, waarin hij eiste dat Frankrijk Haïti meer dan 21 miljard dollar zou terugbetalen, het equivalent in het geld van vandaag van de 150 miljoen gouden francs, plus rente, die de jonge Republiek Haïti had moeten betalen aan de voormalige Franse kolonisator nadat het zijn onafhankelijkheid had verworven in de Haïtiaanse Revolutie van 1804". "Aan de wortel van Haïti's ellende: herstelbetalingen aan slavendrijvers", dit was de kop van een dossier over het ongekende schandaal dat in mei 2022 door The New York Times werd gepubliceerd. Veel bronnen zijn het erover eens dat Frankrijk de stoutmoedigheid van Aristide niet slikte en de kant van de Amerikanen koos om hem ten val te brengen. Geconfronteerd met een politieke oppositie die militair en financieel gesteund werd door de Amerikanen en de financiële en industriële elite in Haïti, legde Aristide een autoritair regime op waarbij hij jongeren uit de sloppenwijken bewapende (Small Arms Survey & JSTOR, 2005) en hen publiekelijk beval om de eigendommen en levens van zijn tegenstanders aan te vallen, waaronder studenten die demonstreerden tegen zijn regime.
Op 29 februari 2004 werd Aristide gedwongen het land te verlaten aan boord van een Amerikaans vliegtuig, begeleid door veiligheidspersoneel van het Amerikaanse leger. Een interim-regering onder leiding van een uit de Verenigde Staten teruggekeerde premier en Amerikaanse, vervolgens Franse en internationale militairen namen de controle over het land over als onderdeel van de stabilisatiemissie van de Verenigde Naties in Haïti, die al 13 jaar in het land gevestigd was. Deze missie, 10 maanden na de aardbeving van 2010 die aan niet minder dan 300.000 mensen het leven kostte, introduceerde cholera in Haïti, die officieel meer dan 10.000 levens eiste (Piarroux R., 2010. Cholera, Haïti 2018-2018, histoire d'un désastre. Editions CNRS). Deze zelfde missie organiseerde in hetzelfde jaar van de aardbeving de verkiezingen in Haïti, "vervalste de resultaten van de presidentsverkiezingen en oefende druk uit op de Haïtiaanse verkiezingsadviseurs om de resultaten te publiceren waardoor het land een president kreeg die niemand verwachtte", schreef Ricardo Steisenfus (2015), toenmalig ambassadeur van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) en verkiezingswaarnemer in Haïti.
De nieuwe president, Joseph Michel Martelly, zou Haïti naar en hoogtepunt van corruptie en banditisme leiden. In het openbaar noemde hij zichzelf een "legale bandiet". Vóór 2004 had Aristide het monopolie op de bendes die hij zelf oprichtte, voedde en vervolgens elimineerde toen hij ze niet langer nodig had, maar onder Martelly heeft zijn hele clan vrij spel om de arme wijken van Port-au-Prince in te trekken op zoek naar een gemakkelijke prooi voor de criminele industrie. Kinderen die nooit de kans hebben gehad om naar school te gaan en op straat zijn opgegroeid, stellen hun missies niet in vraag. Integendeel, met hun wapens gaan ze om met hooggeplaatste mensen, ze hebben macht en makkelijk geld, en ze voelen zich gerespecteerd. Een beroep tekent zich af in een bloeiende industrie. In plaats van het Haïtiaanse onderwijssysteem te hervormen, met inbegrip van beroepsopleidingen, om tegemoet te komen aan de economische en sociale ontwikkelingsprioriteiten van een land dat wordt geteisterd door sociale ongelijkheden, hebben Martelly en zijn regeringen, waaronder die onder leiding Salvador Lamothe een vruchtbare voedingsbodem voor corruptie gekweekt en hebben daarvan geprofiteerd om bijna de helft van de US$ 4,2 miljard van een samenwerkingsovereenkomst op het gebied van energie [Petrocaribe], in juni 2005 gelanceerd door Venezuela, te verduisteren.
De manoeuvres van Martelly en de individuele machtsstrijd van de politieke klasse van Haïti leidden tot de toetreding van Jovenel Moise tot het presidentschap van Haïti. Vier jaar later heeft Moise, die nooit verkiezingen heeft georganiseerd op gemeentelijk of wetgevend niveau, of voor zijn eigen vervanging, het land meegesleurd in de richting van totaal verval door ongezonde allianties aan te gaan met bendes om aan de macht te blijven. In juli 2021 werd hij in zijn woning vermoord door een commando bestaande uit Colombianen, Amerikanen van Haïtiaanse afkomst en handlangers van het hoge commando van de Haïtiaanse Nationale Politie.
Van juli 2021 tot maart 2024 werd Haïti geregeerd door een interim-premier die de overgang moest leiden die moest uitmonden in nieuwe verkiezingen. Verzekerd van de blinde steun van de internationale gemeenschap, heeft hij het land geleid op basis van beloften die nooit zijn nagekomen, door middel van machtsverdelingsmanoeuvres met zijn tegenstanders en invloedrijke bendeleiders, met totale minachting voor het Haïtiaanse volk. Meer dan ooit hebben de bendes de tijd en de middelen gehad, mede dankzij wapens en munitie uit de VS in containers van zakenmannen en -vrouwen, invloedrijke politici en zelfs enkele religieuze instellingen en NGO's, om de verschillende strategische punten in de hoofdstad en de provinciesteden te bezetten. Op deze manier zijn ze erin geslaagd om rijk te worden en hun financiële en materiële autonomie op te bouwen, met name door middel van ontvoeringen, drugshandel, seriediefstallen en afpersing van burgers in hun wijken en op alle wegen die uit de hoofdstad leiden, en om zich te vestigen als een echte macht die de Haïtiaanse Nationale Politie ver overtreft. Vandaag zijn ze oncontroleerbaar geworden, zelfs door degenen die hen hebben opgericht, en ze willen die deze invloed niet verliezen. Vandaar de gebeurtenissen die op 29 februari begonnen en waarvan het einde nog niet bekend is.
Aangeleerde domheid
Lesly Péant heeft gelijk: Haïti beleeft nu al een paar jaar wat filosoof Julien Saiman "la bêtise savante" noemt, oftewel "aangeleerde domheid", een gelukzalige toestand waarin geen verbazing bestaat over ellende, bedelarij, vuil, banditisme, willekeur - kortom, onzin. Het onvermogen tot zelfopoffering en nederigheid berooft de politieke klasse en elites van de wijsheid waardoor ze zich terugtrekken in onbeperkte onverantwoordelijkheid om onderweg onverschilligheid, gebrek aan mededogen en zelfs regelrechte wreedheid te verspreiden. De Haïtianen hadden geen vertrouwen in het leiderschap of de wil van premier Henri, noch in de presidenten en andere leiders van de afgelopen decennia. In het nauw gedreven door zijn staat van dienst en zeer verguisd door de bevolking, was de premier al lang toe aan een vertrek en de internationale manoeuvres om hem aan de macht te houden waren gewoon onverantwoordelijk en minachtend voor het Haïtiaanse volk. Zelfs regionale leiders van de Caribische Gemeenschap (CARICOM) hadden Ariel Henry duidelijk aangewezen als deel van het probleem.
Te midden van een groot aantal oplossingen, waarvan sommige zinloos zijn, is het de moeite waard om twee ervan te bekijken. De eerste is de oprichting van een presidentiële overgangsraad om de instellingen op te richten en het goed functioneren ervan te garanderen. Dit is voorgesteld door verschillende politieke spelers, die het allemaal erg moeilijk vinden om tot overeenstemming te komen. De partijen die geleid worden door dezelfde politici die aan het hoofd van het land hebben gestaan gedurende deze 20 jaar van chaotische resultaten, maken deel uit van deze raad. Er worden veel vragen gesteld over de effectiviteit van een presidentiële raad van 7 leden, over hun legitimiteit en over de bereidheid van de betrokkenen om het land uit dit moeras te halen. De geschiedenis van Haïti laat geen bewijs zien dat een dergelijke oplossing heeft gewerkt.
De tweede oplossing, die de eerste aanvult, is de uitvoering van resolutie 2699 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties over het sturen van een multinationale veiligheidsmacht naar het land. In de huidige context is het moeilijk voor Haïti om zich op eigen kracht te herstellen. De bendes zijn goed gevestigd en controleren bijna het hele land. Nairobi bood aan om deze missie, die geen VN-missie is maar door de VN wordt ondersteund, in juli 2023 te leiden. De lijst van gemobiliseerde of gedoneerde politieagenten, voor het merendeel niet-Franstaligen, is minder dan 3000. Er is nauwelijks 10 miljoen dollar beschikbaar van de 600 miljoen dollar (minder dan 2%) die Kenia eist, terwijl de VS, een alomtegenwoordige buur in alle Haïtiaanse aangelegenheden, botweg weigert om enige betrokkenheid van zijn troepen bij het Haïtiaanse probleem te overwegen. Weinig Haïtianen geloven in de werkelijke capaciteiten van deze speciale missie, waarvan de details onduidelijk zijn voor de natie. Maar wat de aard van deze troepenmacht ook is, haar relevantie zal worden afgemeten aan haar daadwerkelijke bijdrage aan de beveiliging van de bevolking, de resterende openbare ruimten en infrastructuren, en aan het opsporen van bendes, naast een nationale politiemacht die is versterkt op het gebied van mankracht, training, uitrusting en logistiek, en die zich wapent tegen elke poging om de verkiezingsfraude te beïnvloeden, zoals in het verleden.
Perspectieven
Haïti kan uit zijn as herrijzen en moet defectief uit de chaos herrijzen. Gewone Haïtianen geloven dat de oplossing voor deze crisis, die complex van aard is, concrete acties moet omvatten om ongelijkheid en sociale onrechtvaardigheid te bestrijden. Deze acties moeten bestaan uit de implementatie van beleid en programma's die gelijke kansen voor iedereen garanderen, ongeacht hun sociale of economische achtergrond, gelijke toegang tot onderwijs, beroepsopleidingen, drinkwater en sanitaire voorzieningen, universele gezondheidszorg en een collectief bewustzijn van de elite om de voorwaarden te scheppen voor een rechtvaardigere en veiligere toekomst voor alle Haïtianen. Het is essentieel om institutionele herstructureringen en hervormingen door te voeren die garanderen dat alle Haïtianen toegang hebben tot economische kansen, eerlijke en transparante rechtspraak en goed bestuur. Deze maatregelen omvatten ook een grondige hervorming van het belastingstelsel, dat de rijkste en grootste bedrijven zwaarder belast en deze inkomsten gebruikt om sociale programma's en essentiële openbare diensten te financieren. Aan de andere kant, en niet in de laatste plaats, moet het land profiteren van de solidariteit van zijn echte 'vrienden' in het buitenland; een solidariteit, als die bestaat, die oprecht moet zijn en moet verschillen van de solidariteit die het land de afgelopen eeuw heeft ervaren.
We sluiten ons aan bij de woorden van Jacky Lumarque, rector van de Quisqueya Universiteit in Haïti: "Haïti is een zeer complexe samenleving. Degenen die oplossingen voor ons zoeken, hebben nederigheid, nuance en historische diepgang nodig om passende antwoorden te vinden."
Julien Déroy
Doctorant chercheur
Université de Liège et Université Quisqueya Haïti
Dit artikel werd geschreven op dinsdag 12 maart 2024. De situatie in Haïti is heel onstabiel en verandert snel. We proberen dit artikel steeds up-to-date te houden.